Kun Nata Kadaklang Apelyido sa Oas Minapoon sa “R”

by Abdon M. Balde Jr.

Rañada, Rances, Ranido, Rambacal…dakol nagngangalas kun nata kadaklang apelyido sa Oas minapoon sa R.

Igwa man naghahapot kun nata sa Polangui, kadaklang apelyido minapoon sa S: Sabater, Sabido, Salalima, Salceda, Sarte…

Halabang istorya pero kaipuhan masabutan. Kan nag abot sa Kabikolan su mga Espanyol (bako Kastila) kaitong 1569, nahiling nindang kaipuhan may sistema sa pagsakop sa mga Bikolano. Kaipuhan makontrol ninda su mga tawo tanganing mapasunod, mapatrabaho, dangan mapagtaong buwis. Nahiling nindang myentras dakol mga nag-iistar harani sa mga pampang dagat buda sulong (mga taga-ilawod), igwa man nagiristar sa kabubuldan (mga taga-iraya). Naisipan kan mga Espanyol a tiriponon su mga tawo sa laog reduccion (settlement o rancheria) tanganing gabos mababantayan. Gabos abuton kan tanog kan kampana sa simbahan (bajo el son de la campana). Tanganing saro sanang bagting, daralagan tulos su mga tawo parani sa mga Espanyol.

Su mga matagas su payo, mga layas, mga dai nagpasakop sa reduccion kan mga Espanyol pigapod remontados (tagabukid), ladrones (maha’bas), tulisanes (parasalakat na de-sundang), cimarrones (bako mansong baka). Kaya sagkod ngonyan kun an lugar mo dai na iabot bagting kan kampana sa simbahan, pigsasabing tagabukid, tagalutlot, mal-edukado, o ignorate ika.

Gari mga damulag na ilinaog sa kudal su mga Bikolano. Sa laog kan kada reduccion nagtindog su mga Espanyol kan tolong importanteng edipisyong kaipuhan sa pagmanso kan mga tawo: simbahan/konbento, casa real o munisipyo, buda plasang may kiosko. Su mga tawo tinuruan mangadyi sa simbahan, magrehistro sa munisipyo, buda maghiriling moromoro o komedya sa plaza. Ining tolong edipisyo kaipuhan nagkatara’nawan sana tanganing gabos na hiro-hiro kan tawo nababantayan kan mga Espanyol. Kan medyo haloy na, nakadugang su sasaudan buda eskuwelahan; pero harani man giraray sa plaza buda sa munisipyo.

Su mga tawo tinuruan magbadong silag o mahimpis na kamiseta buda sarwal na hali’put. Nata? Tanganing mahiling kan mga Espanyol kun igwang bitbit na sundang o armas, na mga ipinagbawal kun nagsisimba, namamasyar o minaduman sa munisipyo. Takot baya su mga Espanyol na igwang mag-huramentado o magparibok.

Ining mga reduccion, nagpoon sa garrison kan mga Espanyol sa Santiago de Libon, naglakop sa Polangui, Oas, Ligao, San Buenaventura (Guinobatan), Camarin (Camalig), Cagsawa (Daraga), Albay, Sawangan (Legazpi), Tabaco, Malinao, Tiwi, sagkod na sa mga pampang kan Bay de Lagonoy. Kan uminabot su mga prayleng Pransiskano sa Bikol kan 1578, ining mga reduccion pigarapod nang pueblos.

Su mga Bikolano, pinagpasunod sa Doktrina Kristyano. Tinuruan mangadyi, magprosisyon, mag-santakrusan kun Mayo, mag-Aurora, mag-rosaryo, mangumpisal.
Pinaghagadan sinda ki buwis: kuwarta, bulawan, manok, o orig. Su iba hinagadan ki bandalâ—kairasan sa inaning paroy o hina’got na abaka.

Igwa pang sistemang polo o servicio personal: gabos na Bikolanong edad 16 sagkod 60 obligadong magtrabahong daing suweldo, bilang serbisyo sa mga Espanyol sa paggibong mga simbahan, kumbento, kalye, o mga galleon.

Natural, igwang mga Bikolanong habo magpasakop sa mga reduccion. Dakul mga rebeldeng nagdurulag, nagtago sa mga kabubuldan o kaya nagbalyo sa ibang reduccion o pueblo. Kan inot, nadipisilan su mga Espanyol magsusog sa mga tawo ta dai ninda natatandaan su mga pangaran arog baga ki Makabüngüy na datu kan Ligao, si Mantong sa Cagsawa, buda si Ibal sa Sawangan. Kaya naisipan nindang bunyagan giraray su mga tawo, dangan kada reduccion an apelyido mainapoon sa pararehong letra:

M sa Cagsawa (Daraga): Madrelejos, Madrona, Monforte, Madriñan, Melgarejo.

N sa Camarin (Camalig): Nuyda, Nolasco, Nebres, Nuñez, Nieves.

O sa San Buenaventura (Guinobatan): Ola, Opeda, Olaguer, Oropesa, Oñate.

P sa Ligao: Parlade, Pederes, Peña.

Q sa Quipia (Jovellar) : Quirino, Quiñones, Quintano

R sa Oas; S sa Polangui.

Madali nang mahiling dangan maimbistigahan kun nata may nagbabalawbagaw na Remolacio sa Ligao, Oropesa sa Polangui o Balde sa Oas.

copyright © Jun Balde